De rol van ervaringsdeskundigen bij de aanpak van eenzaamheid

Er zijn steeds meer gemeenten die ervaringskennis inzetten bij de aanpak van eenzaamheid. Ook in Utrecht, Arnhem en Rheden wordt de meerwaarde gezien van het niet praten over, maar met mensen in een kwetsbare situatie. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt in ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid.

Als beleidsmedewerker van de gemeente Utrecht houdt Daphne van Rhee zich bezig met het thema eenzaamheid. De gemeente wilde niet meer ‘over’, maar ‘met’ mensen praten die zich eenzaam voelen. Bij de inzet van ervaringskennis en -deskundigheid zit een verschil in hoe een ervaring wordt overgebracht. Daphne legt uit: “Jij en ik kunnen allebei iets ervaren en dat met elkaar delen. Hiermee ontstaat ervaringskennis. Maar als je deze kennis ook op een deskundige manier kunt inzetten, bijvoorbeeld dat je na het volgen van een opleiding of training deze kennis doorgeeft aan anderen en kunt vertalen naar beleid, praten we over ervaringsdeskundigheid.”

Typen eenzaamheid

De inzet van ervaringskennis en -deskundigheid is vanuit het actieprogramma Eén tegen eenzaamheid één van de vijf pijlers van de lokale aanpak van eenzaamheid. Het onderwerp eenzaamheid is volgens Daphne een ‘makkelijk’ onderwerp om ervaringskennis voor in te zetten, ‘omdat iedereen zich weleens eenzaam voelt’. Dit is ook de manier waarop de gemeente Utrecht het probeert te benaderen: het gaat ook over jezelf. Daphne: “Er zijn allerlei typen eenzaamheid, maar het belangrijkste is dat we zowel mensen met beginnende als ernstige eenzaamheidsgevoelens kunnen (blijven) bereiken. Het is geen probleem van het individu, maar van de gemeenschap.” Focus van de Utrechtse lokale aanpak ligt op het signaleren en bespreekbaar maken van eenzaamheid.

Krachten bundelen

Bij de gemeente Rheden is een andere partij aan zet: De WijkMakers. Dit is een collectief van vier sociaal ondernemers met verschillende achtergronden in het sociaal domein of op het grensvlak van zorg- en welzijn: epidemiologie, filosofie en gemeenschapsvorming. Victor de Kok is één van hen: “Met De WijkMakers kijken we goed hoe we de krachten van een wijk kunnen benutten bij het aangaan van sociale vraagstukken. Door bewoners, organisaties en instellingen aan elkaar te verbinden, worden krachten gebundeld en kennis gedeeld. Hierbij kijken we verder dan naar de voor de hand liggende krachten, zoals zorgprofessionals. Het kan ook gaan om een park waar veel mensen komen, een kerkgemeenschap of een geestelijk leider als de imam. Dit zorgt voor een passende en effectieve eenzaamheidsaanpak.”

De wijkgroepen die ontstaan, worden ook wel coalities genoemd. De samenstelling kan telkens anders zijn; van actieve buurtbewoners, tot ondernemers en professionals. Daarbij is het belangrijk dat ook het perspectief van iemand met ervaringsdeskundigheid wordt vertegenwoordigd. Victor: “Hiervoor putten we onder andere uit mensen van de Stichting Vitale Verbindingen, die vanuit hun eigen ervaring anderen helpen met allerlei problematiek, zoals eenzaamheid. Ook geven zij bewoners een korte training om hun ervaringskennis deskundig in te kunnen zetten. Bij iedere reguliere bijeenkomst van een coalitie moet in ieder geval één iemand meedraaien die af en toe het perspectief inbrengt van een eenzaam persoon en ook actief is in de desbetreffende wijk.”

Als professionals over eenzaamheid in discussie gaan, praten zij al snel in abstracte termen. Dan verlies je uit het oog waar het echt om gaat. Daarom is de meerwaarde van zo’n ervaringsdeskundige dat diegene iedereen telkens terug haalt naar de vraag: wat betekent het om eenzaam te zijn?

Als professionals over eenzaamheid in discussie gaan, praten zij al snel in abstracte termen, meent Victor. “Dan beland je in een discussie over werkafspraken en verlies je uit het oog waar het echt om gaat. Daarom is de meerwaarde van zo’n ervaringsdeskundige dat diegene iedereen telkens terug haalt naar de vraag: wat betekent het om eenzaam te zijn? Dit is een hele andere vraag dan: wat kunnen we doen om eenzaamheid tegen te gaan? We schieten uit goede bedoelingen soms te snel in de oplossing, en dan nog het liefst voor veel mensen tegelijk. Maar we moeten eerst goed begrijpen hoe complex en subjectief de ervaring van eenzaamheid is. Door iemand met ervaringskennis en -deskundigheid wordt de professional daar steeds weer op gewezen.”

Juiste omstandigheden creëren  

Het taboe weghalen rondom eenzaamheid heeft volgens Daphne te maken met het creëren van de juiste omstandigheden. “Bij een campagne met de NS en ProRail in 2019 konden mensen twee gratis kopjes koffie halen: één voor zichzelf, één voor een ander. Het idee was om meer met elkaar in contact te komen. Het is tegenwoordig misschien lastig in te schatten of iemand daar behoefte aan heeft, doordat we veelal op onze mobiel zitten en een koptelefoon dragen. Maar door een wat luchtiger gesprek te beginnen, blijken mensen meestal wel open te staan voor een dieper gesprek. Dit stimuleren we ook tussen professionals en vrijwilligers onderling bij onze netwerkbijeenkomsten en bij de training over eenzaamheid signaleren en bespreekbaar maken.”

Er was een vrouw van in de vijftig die voorheen directeur was bij een grote bank en een succesvolle baan had. Door psychische problemen gleed ze steeds verder de eenzaamheid in. Haar verhaal liet zien dat iedereen eenzaam kan worden, ook iemand van wie je het niet direct verwacht, met een hoge status en die communicatief heel vaardig is.

Bij de coalitiebijeenkomsten in Rheden en Arnhem staat er altijd één helemaal in het teken van iemands ervaringskennis en -deskundigheid. Victor: “Het idee is dat twee mensen hun ervaringsverhaal voorbereiden met een korte training van Vitale Verbindingen. Welke professionals waren destijds bij hen in beeld, of juist niet? Wat ging er goed of fout? En hoe kunnen we daarvan leren?” Ook een recente bijeenkomst gaf waardevolle inzichten. “Er was een vrouw van in de vijftig die voorheen directeur was bij een grote bank en een succesvolle baan had. Door psychische problemen gleed ze steeds verder de eenzaamheid in: ze verloor haar partner en later ook vrienden. Haar verhaal liet zien dat iedereen eenzaam kan worden, ook iemand van wie je het niet direct verwacht, met een hoge status en die communicatief heel vaardig is. Tijdens de bijeenkomst wordt het taboe zo een beetje doorbroken.”

Inspraak van panelleden 

De gemeente Utrecht werkt samen met het onderzoeksbureau Meetellen. Dit is in 2012 opgericht voor en door mensen die wat extra ondersteuning nodig hebben, bijvoorbeeld op het gebied van langdurige werkloosheid, psychische of lichamelijke problemen, schulden of eenzaamheid. Hiermee laten zij hun stem horen aan gemeenten en organisaties. Daphne: “Het panel bestaat uit ruim 400 leden, die door de gemeente en andere organisaties worden bevraagd op verschillende thema’s die spelen in de stad, zoals eenzaamheid, gezond leven en de uitkering.”

Het blijkt uit onderzoek dat een groot deel van het panel zich eenzaam voelt. “Het gaat om 45 procent die ernstig eenzaam is. Dit is nogal wat, dus daar moeten we iets mee.” De aanpak van eenzaamheid is in de tussentijd door Movisie geëvalueerd. “Het is niet dat er te weinig activiteitenaanbod is, maar we weten niet goed of dat aanbod goed aansluit op de vraag. Daarom is met zo’n tien panelleden een diepte-interview gehouden om concreet te maken wat er in de stad tegen eenzaamheid is en waarom iets hen wel of niet aanspreekt. De onderzoeksresultaten willen we met de partners uit ons netwerk bespreken om samen tot oplossingsrichtingen te komen.”

Resultaten Rheden

Ook in Arnhem en Rheden werpt de inzet van ervaringsdeskundigen vruchten af. Er zijn op dit moment drie coalities, waarvan één in het dorp Velp (gemeente Rheden) en twee in de Arnhemse wijken Elderveld en Malburgen. Victor: “De schatting was dat bij een aantal huisartsenpraktijken in Malburgen zo’n tweehonderd mensen aanklopten met eenzaamheidsklachten. Toen zijn wij de wijk ingedoken. Wat wordt er aangeboden om dit problematiek tegen te gaan? En wie maakt daar gebruik van? Je ziet dat er ontzettend veel partijen zijn met aanbod en interventies, maar hier niet altijd gebruik van gemaakt wordt. Hier kan goede doorverwijzing onder de samenwerkingspartners binnen een coalitie verandering in brengen. Daarmee zijn uiteindelijk vijftig mensen vanuit de huisartsenpraktijk richting passende interventies begeleid. Ook een ander project werd opgepakt door de samenwerkende coalitie: ‘Letter voor Letter’. Daarmee konden mensen brieven naar elkaar sturen, maar kwam er ook een postbode (sociaal werker of ervaringsdeskundige) langs om hun brieven op te halen en een praatje te maken. Dit bracht hen weer in contact met de buurt.”

In Velp was de drempel voor ouderen te hoog om iets met het aanbod tegen eenzaamheid te doen. Victor legt uit: “Dit had soms te maken met fysieke beperkingen, zoals het moeten regelen van vervoer of omdat iets te duur was. Maar ook mentale, omdat sommigen gewoonweg niet durfden op pad te gaan. Hier zijn we mee aan de slag gegaan, in de vorm van een pilot rondom vervoer en het introduceren van een ‘brugvrijwilliger’. Dit kan iemand helpen iets minder spannend te vinden.” 

Blijven monitoren

Met de opgehaalde ervaringskennis voert de gemeente Utrecht continu veranderingen door in het beleid. “Door te blijven monitoren of dat wat je doet nog wel aankomt bij de mensen die je wilt bereiken, komen we steeds aan nieuwe informatie. Bij het zien van de statistieken over eenzaamheid onder jongeren kwam naar voren dat jongeren met een Marokkaanse migratieachtergrond zich vaker ernstig eenzaam voelen dan gemiddeld. Bij hen speelt het taboe een rol, maar ook het gemis van een vertrouwenspersoon met wie zij hierover kunnen praten.” Met de kennis van inwoners uit de stad en vrijwilligers wordt de training, die is gemaakt om eenzaamheid te signaleren en bespreekbaar te maken, steeds aangevuld en aangepast waar nodig.

Uitdagingen

Toch brengt de inzet van ervaringsdeskundigen ook uitdagingen met zich mee. Daphne: “Het is lastig om iemand te vinden die structureel als ervaringsdeskundige een rol kan spelen, omdat dit niet altijd past naast een andere baan of niet fulltime werk oplevert.” Victor beaamt dit: “Bij ons zit de uitdaging ‘m ook in het nog sterker benutten van de mensen met ervaringskennis, zodat zij een rol kunnen krijgen in de begeleiding van andere eenzame bewoners. Maar het is financieel niet altijd eenvoudig te organiseren.” Daphne blijft er wel op hameren dat het gesprek aangaan over eenzaamheid makkelijker is dan we – professionals en beleidsmedewerkers – meestal denken. Ook omdat er ongemak bij onszelf zit. “Als je een veilige omgeving creëert, met allerlei mensen in gesprek gaat en een open, gelijkwaardige en kwetsbare houding aanneemt, zal je zien dat dit meerwaarde heeft voor je plan van aanpak.”


Wat is een goede eenzaamheidsaanpak?
Mick Loos, één van de sociaal ondernemers van het collectief De WijkMakers: "Eenzaamheid is een subjectieve ervaring met veel verschillende oorzaken. Hoge verwachtingen, een verlieservaring, gevoelens van angst of onzekerheid kunnen allemaal - en soms tegelijkertijd - een rol spelen. Een goede eenzaamheidsaanpak gaat daarom altijd over maatwerk. Dit vraagt om een brede samenwerking met de juiste lokale partners. Ervaringsdeskundigen vormen in dit netwerk een essentiële schakel. Zij zorgen ervoor dat de discussie over eenzaamheid gelaagd en genuanceerd is, waardoor er een eenzaamheidsaanpak ontstaat die ruimte geeft aan een persoonlijke benadering en een weloverwogen keus voor interventies en ondersteuning."

Ervaringsdeskundigen vormen in dit netwerk een essentiële schakel. Zij zorgen ervoor dat de discussie over eenzaamheid gelaagd en genuanceerd is

Foto: Renate Beense, toolkit Gemeente Utrecht