Eenzaamheid bespreekbaar maken: schaamte en geheimen overwinnen

Tijdens de opening van de Week tegen de Eenzaamheid 2022 deelden Andreas Wismeijer (psycholoog en docent aan de Universiteit Tilburg) en Damiaan Denys (hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam) hun inzichten op het gebied van eenzaamheid. Wat is het, waar komt het vandaan en, belangrijker nog: hoe overwin je het?

Het concept eenzaamheid is pas vrij kortgeleden onder de aandacht gekomen in het kader van mentale gezondheid. Tot aan de jaren ’70 werd het voornamelijk bestudeerd vanuit de filosofie. “Vanwege deze verschillende perspectieven, is het belangrijk om duidelijk te maken waar we het over hebben”, legt Denys uit. “Eenzaamheid is geen psychische stoornis, maar een normaal gevoel bij een essentieel tekort. Sociale eenzaamheid komt door een tekort aan verbinding met de ander, emotionele eenzaamheid door een tekort aan erkenning en existentiële eenzaamheid door een gebrek aan zingeving.”

Niet één soort eenzaamheid

Wat Denys en Wismeijer beiden met klem benoemen, is dat eenzaamheid iets subjectiefs is: waar de ene persoon zich in een bepaalde situatie wel eenzaam voelt, hoeft dat voor de ander niet te gelden. Wismeijer: “Als er veel mensen bij elkaar zijn, dan denk je misschien ‘hoe kan je hier eenzaam zijn, zie je niet dat je door mensen bent omringd?’. Maar als iemand zich niet gezien voelt, of geen onderdeel voelt van de groep kan dat juist heel vereenzamend werken. Dat is allemaal subjectief.”

Oorzaken

Dit gevoel van eenzaamheid komt voort uit de evolutie, vertelt Wismeijer. In de tijd van het jagen en verzamelen, was het zelfs een noodzakelijk gevoel. Het hebben van aansluiting bij een groep was nodig om te overleven, omdat de mens als individu enorm kwetsbaar was voor externe factoren als roofdieren of kou.

Denys beschrijft eenzaamheid als gevolg van ons westerse verlangen naar volledige autonomie. Het streven naar autonomie wordt onder andere gefaciliteerd door processen als individualisering, globalisering, technologisering en digitalisering. De mens gaat meer uit van diens eigen verantwoordelijkheid in plaats van het collectief, is afhankelijker geworden van technologie en gaat steeds verder om de realiteit aan te passen aan persoonlijke wensen in plaats van andersom. Dat zorgt er ook voor dat we ons minder verbonden voelen met elkaar.

Denys: “We betalen een prijs voor ons verlangen naar absolute autonomie en dat is dat we langzaam allemaal eenzaam worden. Tegelijkertijd geldt er een paradox in deze autonomie: als je autonoom en succesvol bent, mag je niet eenzaam zijn, waardoor je juist eenzamer wordt.”

Het geheim van eenzaamheid

Praten over geheimen is ingewikkeld, zegt Wismeijer. Dat ziet hij bij onderzoek naar psychotherapie-cliënten, die al meer dan twee jaar therapie volgen. Onderzoekers vroegen: heeft u uw therapeut nu alles verteld wat hij moet weten om u te behandelen? Ongeveer de helft zei: nee. En dan ging het om informatie over het onderwerp waarvoor de cliënt zelf hulp had gevraagd. “Dus zelfs in zo’n veilige setting is het heel moeilijk om te vertellen hoe je je echt voelt.”

De drempels zijn gevoelsmatig, emotioneel. Hij geeft een voorbeeld van cabaretier Marc-Marie Huijbregts. In een uitzending van De Wereld Draait Door deed hij zijn pruik af en zei hij tegen de mensen: ik ben in wezen kaal. “Dat is een vrij triviaal geheim, zou je zeggen, maar toch zei hij: ik ging hieronder gebukt. Bijna niemand wist het en niemand wist wie ik eigenlijk was. Hoe zouden mensen mij zien en wat zouden ze van mij vinden als ze wisten dat ik een pruik droeg? Het geheim werd zo zwaar, dat hij zijn pruik heeft afgedaan.”

Een heel belangrijke reden dat we geheimen houden, is de angst voor afwijzing. We willen voorkomen om afgewezen te worden, want afwijzing staat ook gelijk aan eenzaamheid. “Je komt thuis en zegt: ‘lieverd,  ik wil heel even met je praten over een emotie die ik heb’ en je partner wijst je af: ‘nu even geen tijd, ik vind het helemaal niet relevant, sorry ik ga andere dingen doen’. Je blijft alleen met de bank achter. Dan voel je je zelfs in je relatie heel erg eenzaam en dat gaat gepaard met hersenfuncties die overlappen met pijngebieden in de hersenen. Het doet pijn om je eenzaam te voelen.”

De belangrijkste emotie die ons tegenhoudt om over geheimen te praten – vóór schuld en spijt – is schaamte. En op zich is schaamte geen probleem. Want schaamte helpt ons, want het maakt mensen socialer. “Als ik geen enkele schaamte zou voelen, zou ik als een olifant in een porseleinen kast rondlopen. In de juiste dosis maakt het hebben van schaamte en geheimen ons meer sociaal-competent. Het verkleint ook de kans om afgewezen te worden. Maar het probleem is wel, als je je dermate schaamt dat je niet over jezelf kan praten, gaat schaamte je tegenwerken. Schaamte neemt de overhand en zorgt er dan voor dat je jezelf kleiner maakt en liever eenzaam bent dan dat je naar buiten komt met je verhaal.”

Maak het bespreekbaar

“Om eenzaamheid op te lossen”, suggereert Denys, “is een cultuuromslag nodig. We moeten een ander mensbeeld krijgen en dat is lastig. In westerse landen wordt een mensbeeld gehuldigd waaraan de helft van de bevolking niet kan voldoen. In tijden van social media vergroten we dat onhaalbare nog eens uit, het komt dagelijks tientallen keren voorbij. Tot een ander mensbeeld zich aandient is het belangrijk om binnen de huidige cultuur verbinding met mensen op te zoeken.”

Praten helpt om mensen over zichzelf te laten nadenken en hun gedachten te valideren, zegt Denys. Iemand die zich eenzaam voelt, heeft vaak de neiging om dit gevoel voor zichzelf te houden. Het is dan aan de mensen om die persoon heen om een veilige omgeving te creëren en de drempel om over eenzaamheid te praten zo laag mogelijk te maken.

Wismeijer: “Wij kunnen de drempel om over eenzaamheid te praten verlagen door aan mensen te vragen hoe het met ze gaat. En dat moeten we vaker doen. Een eerste keer verschuilt iemand zich vaak achter een ‘ja prima’, terwijl een structurele geïnteresseerde, niet-oordelende en integere houding een veilig gevoel geeft en uitnodigt om te praten.”